Stephen Hawking Ο «Grand Design»: «εκδίωξη από την επιστήμη του Θεού»

The Grand Design
Stephen Hawking (& Leonard Mlodinow)
Random House, 2010

του Χρήστου Κεφαλή

[Αγγλική εκδοχή σε http://links.org.au/node/1978]

Ο Στίβεν Χόκινγκ έχει συχνά αποκληθεί ο κορυφαίος φυσικός της εποχής μας. Δικαιολογημένα, αφού το να ανακαινίζει κάποιος όλη τη φυσική επιστήμη καθηλωμένος σε ένα αναπηρικό καρότσι, με μόνο λειτουργικό μέρος του σώματός του τον εγκέφαλό του, δεν είναι κάτι που συμβαίνει κάθε μέρα. Ταυτόχρονα με τους ανεξάντλητους ορίζοντες της ανθρώπινης διάνοιας, ο Χόκινγκ προσφέρει με το παράδειγμά του μια έξοχη απόδειξη της δύναμης της θέλησης και των δημιουργικών ικανοτήτων του ανθρώπου, που θα γνωρίσουν πλήρη άνθιση μόνο σε μια διαφορετική κοινωνία, απαλλαγμένη από την εκμετάλλευση, τη χυδαιότητα, τα ταπεινά κίνητρα και την παρακμή που γεννά η λογική του κέρδους.

Το πρόσφατο βιβλίο του Χόκινγκ, Το Μεγάλο Σχέδιο (TheGrandDesign), γραμμένο από κοινού με τον Λέοναρντ Μλόντινοβ και κυκλοφορημένο το Σεπτέμβρη του 2010, αποτελεί μια απτή μαρτυρία του τρόπου με τον οποίο οι κορυφαίες αυθεντίες της φυσικής επιστήμης, οδηγημένες από την ίδια τη λογική της επιστημονικής τους έρευνας, καταλήγουν σε ξεκάθαρες αθεϊστικές θέσεις και συμπεράσματα. Ως τέτοιο δεν έχει μόνο τεράστια σημασία για την εξέλιξη της επιστημολογίας και της φυσικής φιλοσοφίας, αλλά δεν μπορεί παρά να είναι εξαιρετικά ευπρόσδεκτο για τους μαρξιστές και υλιστές θεωρητικούς.

Μια προσπάθεια να αποτιμηθεί διεξοδικά κάθε τι που λέει ο Χόκινγκ στο νέο βιβλίο του θα ήταν πιθανά πρόωρη. Ωστόσο, αποσπάσματα των βασικών θέσεων του και αναλύσεις που έχουν ήδη δει το φως στον Τύπο και το Διαδίκτυο είναι εντελώς επαρκή για να σχηματίσουμε μια κατανόηση της ουσίας της σκέψης του.

Ο Χόκινγκ παίρνει ρητά θέση στο έργο του αυτό για το ασυμβίβαστο της φυσικής επιστήμης με την υπόθεση του Θεού, τονίζοντας ότι η ιδέα ενός Δημιουργού είναι τελείως περιττή και ότι οι φυσικοί νόμοι αρκούν για να εξηγηθεί όλη η κίνηση του Σύμπαντος. Όπως ο ίδιος το θέτει:

«It is not necessary to invoke God to light the blue touch paper and set the universe going. Because there is a law such as gravity, the universe can and will create itself from nothing. Spontaneous creation is the reason there is something rather than nothing, why the universe exists, why we exist»[1].

 Η αναφορά στη «δημιουργία εκ του μηδενός», όπως παρατηρεί ο Άλαν Μπόιλ σε μια συνοπτική αλλά περιεκτική και εύστοχη παρουσίαση της επιχειρηματολογίας του Χόκινγκ[2], δεν υπονοεί διόλου ότι το Σύμπαν εμφανίζεται με κάποιο μαγικό τρόπο από το τίποτα. Μια παρόμοια εικόνα θα ήταν μάλλον μυστικισμός παρά εξήγηση και δεν θα συνεισέφερε πολύ στη διαμάχη για το Θεό.

Ο Χόκινγκ επιχειρηματολογεί ότι στην μελέτη της καταγωγής του Σύμπαντος θα πρέπει να προχωράμε από το παρόν προς το παρελθόν, ξεκινώντας από την τωρινή κατάσταση και τη γνώση μας των φυσικών νόμων, και όχι από κάποιο υποθετικό σημείο μηδέν, που θα έπρεπε να είναι κάτι ριζικά διαφορετικό. Το αποκαλεί αυτό «Κοσμολογία από τα πάνω προς τα κάτω» και επεξεργάζεται ένα μοντέλο της «κοσμικής δημιουργίας» βασισμένο στις αντίρροπες δυνάμεις και τον ειδικό ρόλο της βαρύτητας.

«Because gravity shapes space and time, it allows space-time to be locally stable but globally unstable. On the scale of the entire universe, the positive energy of the matter can be balanced by the negative gravitational energy, and so there is no restriction on the creation of whole universes»[3].

Ο Χόκινγκ προσεγγίζει έτσι τη βασική θέση της υλιστικής διαλεκτικής για τη συνύπαρξη αντίθετων γνωρισμάτων σε όλα τα πεδία και τα φαινόμενα της φύσης, από τη διαμάχη των οποίων προκαλείται η εξέλιξη. Το «μηδέν» σε αυτή την εικόνα δεν έχει την έννοια του τίποτα, αλλά των δυο αντιθέτων, που σε μια τυπική πράξη πρόσθεσης θα αλληλοεξουδετερώνονταν, αλλά στην πραγματικότητα βρίσκονται σε μια διαρκή, αιώνια αντιπαράθεση.

Ο Ρίτσαρντ Ντόκινς, ο διακεκριμένος υλιστής βιολόγος, χαιρέτισε το βιβλίο του Χόκινγκ, ως μια επιβεβαίωση του υλισμού και του αθεϊσμού στο πεδίο της κοσμολογίας, μια συνέχιση της τάσης για εξοβελισμό του Θεού από την επιστήμη, η οποία έχει πρακτικά επιβληθεί πλήρως στη βιολογία από το δαρβινισμό. “Darwin kicked him out of biology, but physics remained more uncertain,” Dawkins said. “Hawking is now administering the coup de grace”[4].

Στην πραγματικότητα, δεν πρόκειται εδώ για τη διακήρυξη ενός στρατευμένου αθεϊστή, που σπεύδει να χαιρετίσει ένα έργο σύμφωνο με την άποψή του. Μια ταυτόσημηεκτίμησηγίνεταιστηνπαρουσίαση τωνTimes: “Modern physics leaves no place for God in the creation of the Universe, Stephen Hawking has concluded. Just as Darwinism removed the need for a creator in the sphere of biology, Britain’s most eminent scientist argues that a new series of theories have rendered redundant the role of a creator for the Universe”. ΚαιηανταποκρίτριατωνTimes γιαταθρησκευτικά θέματαΡουθΓκλέντχιλ σημειώνειότι, σεαντίθεσημετοπολεμικόστιλτουΝτόκινς, οΧόκινγκβασίζεταιστηλογική τεκμηρίωσηκαιγι’ αυτό “His argument is likely in the long term to be more dangerous to religion because it is more measured than The God Delusion”[5].

Όλα αυτά είναι ουσιαστικά σωστά. Και παρότι η υλιστική κοσμοεικόνα προκύπτει από όλη την εξέλιξη της επιστήμης, και είχε ήδη διακηρυχτεί από πολλούς μεγάλους φυσικούς επιστήμονες – πιο αξιοσημείωτα, φυσικούς όπως οι Γουάινμπεργκ, Κάκου, Γκελ-Μαν, Σμόλιν και βιολόγους όπως οι Κρικ, Μάιρ και Ντόκινς – η ανεπιφύλακτη υιοθέτησή της από την κορυφαία επιστημονική αυθεντία του καιρού μας αποτελεί πράγματι ένα ορόσημο που δεν μπορεί πλέον να αγνοηθεί ή να υποβιβαστεί σε κάτι επουσιώδες από κανέναν.

Στα δημοσιεύματα του Τύπου, όπως εκείνο του Βήματος, αναγνωρίζεται η βαρύτητα του γεγονότος και γίνεται αναφορά στο ότι «ο διάσημος βρετανός επιστήμονας ασπάζεται τελικά την άποψη ότι κοσμολογία και θεολογία είναι ασυμβίβαστες». Ταυτόχρονα όμως γίνεται προσπάθεια να εμφανιστεί ότι δήθεν με τη θέση του αυτή ο Χόκινγκ κάνει μια ριζική στροφή, ότι προηγούμενα υποστήριζε θέσεις θεολογικές και τώρα «έχει αλλάξει γνώμη». Ωςαπόδειξηπαρατίθεταιμιαπαλιότερητοποθέτησήτου, απότοβιβλίοτου 1988 ΜιαΣύντομηΙστορίατουΧρόνου: “The discovery of a complete theory would be the ultimate triumph of human reason — for then we should know the mind of God”[6].

Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχει καμιά τέτοια ριζική στροφή και «αλλαγή γνώμης»[7]  του Χόκινγκ. Απεναντίας, με το έργο του αυτό, αναπτύσσει και αποσαφηνίζει παραπέρα την κατεύθυνση που ήδη ενυπήρχε στις προγενέστερες δημοσιεύσεις του, μια κατεύθυνση στην ουσία της υλιστική και αθεϊστική. Ακόμη και στο μνημονευόμενο έργο του ο Χόκινγκ δήλωνε ρητά ότι η ιδέα του Θεού είναι περιττή και ότι το Σύμπαν είναι απεριόριστο:

«Δεν υπάρχουν ανωμαλίες όπου οι νόμοι της φυσικής καταρρέουν˙ δεν υπάρχει η ανάγκη για κάποιους νέους νόμους που θα καθορίζουν τις οριακές συνθήκες του χωροχρόνου˙ επομένως είναι περιττή η επίκληση ενός Θεού. Μπορεί κανείς να πει: “Οι οριακές συνθήκες του Σύμπαντος είναι ότι το Σύμπαν δεν έχει όρια”. Το Σύμπαν περιέχει τον εαυτό του και δεν επηρεάζεται από οτιδήποτε άλλο έξω από αυτό. Δεν δημιουργείται ούτε καταστρέφεται: ΥΠΑΡΧΕΙ»[8].

Οι αναφορές του Χόκινγκ στο «νου του Θεού» στο συγκεκριμένο έργο είχαν την έννοια ενός συνώνυμου της φυσικής τάξης, αποτελώντας μάλλον ένα φραστικό κατάλοιπο, που μπορεί να θολώνει ελαφρά, αλλά δεν αναιρεί διόλου την ήδη από τότε βασικά υλιστική του οπτική. Αλλά είναι σημαντικό ότι και αυτός ο περιστασιακός μεταφυσικός τρόπος έκφρασης εγκαταλείπεται τώρα οριστικά και ότι ο μεγάλος φυσικός με συνέπεια πλέον και μεγαλύτερη βαθύτητα στέκει στις θέσεις του υλισμού. Καιπάλιλοιπόν έχειδίκιοο Μπόιλότανπαρατηρεί πωςτο“The Grand Design puts together ideas that Hawking has been trying out for a long time”[9]. Πρόκειται για ένα βήμα ολοκλήρωσης και σύνθεσης, η ουσία του οποίου συνίσταται σε τούτο: ότι αν ο Χόκινγκ και πριν θεωρούσε την ιδέα του Θεού περιττή, τώρα τη θεωρεί πλέον μάταιη και επιζήμια, επιδίδεται δε σε μια συστηματική προσπάθεια για να δείξει ότι η επιστήμη είναι ριζικά ασυμβίβαστη με αυτή.

Πρόκειται για μια καίρια πρόοδο από την παλιά κατάσταση, όταν η επιστήμη άφηνε ένα παράθυρο ανοιχτό για τη θεία δημιουργία, με την έννοια ότι η θεωρία του Μπιγκ Μπανγκ δεν είχε ολοκληρωθεί και μπορούσε να παρερμηνεύεται από τους πάπες, κ.λπ., ότι περιγράφει «τη στιγμή της θείας πράξης». Στο παρελθόν αυτό μπορούσε να εμφανίζεται ως μια εξίσου νόμιμη ερμηνεία, ή τουλάχιστον πιθανή. Αυτό που μας λέει ο Χόκινγκ τώρα είναι ότι η κοσμολογία η ίδια υποδεικνύει την υλιστική ερμηνεία. Αυτό, αντικειμενικά, είναι ένα αποφασιστικό πλήγμα σε όλη τη θεολογία.

Μια σοβαρή αντίρρηση που μπορεί να προβληθεί στις ιδέες του Χόκινγκ – πέρα από την κάπως ατυχή επιλογή του τίτλου του βιβλίου – είναι η σύλληψή του της συμπαντικής εξέλιξης με βάση ένα μοντέλο «πολλών συμπάντων» ή «κόσμων» που απορρέουν από τη Μεγάλη Έκρηξη και τα οποία μπορεί να εξελίσσονται και να συνυπάρχουν παράλληλα, όντας μάλιστα πολύ διαφορετικά μεταξύ τους. Όπως ο ίδιος το θέτει, παρουσιάζοντας το έργο:

“In The Grand Design we explain why, according to quantum theory, the cosmos does not have just a single existence, or history, but rather that every possible history of the universe exists simultaneously. We question the conventional concept of reality, posing instead a “model-dependent” theory of reality. We discuss how the laws of our particular universe are extraordinarily finely tuned so as to allow for our existence, and show why quantum theory predicts the multiverse–the idea that ours is just one of many universes that appeared spontaneously out of nothing, each with different laws of nature. And we assess M-Theory, an explanation of the laws governing the multiverse, and the only viable candidate for a complete «theory of everything»”[10].

Η Θεωρία-Μ, η πιο πρόσφατη επιστημονική κατάκτηση στην αναζήτηση της «ενιαίας θεωρίας», μπορεί να προβλέπει το «Πολυσύμπαν», και η σύγχρονη φυσική και κοσμολογία έχουν δώσει επίσης ένα νόημα στην έννοια των παράλληλων φυσικών οντοτήτων. Η υπόθεση της «σκοτεινής ύλης» π.χ. – μιας μορφής ύλης που αποτελεί το 90% της συνολικής ύλης στο ορατό μας σύμπαν και η οποία μπορεί να αλληλεπιδρά μόνο βαρυτικά με τη υπόλοιπη ύλη και γι’ αυτό δεν είναι ορατή – τεκμηριώνεται από αρκετά δεδομένα και εισάγει μια ποιοτικά νέα αντίληψη της διαφορότητας της ύλης, που δεν είναι πλέον μόνο ποσοτική, ένα αποτέλεσμα διαφορετικής συνάρθρωσης των ίδιων βασικών μονάδων, αλλά και ποιοτική, εμπεριέχοντας την εισαγωγή μη άμεσα συναρθρώσιμων μεταξύ τους στοιχείων. Ωστόσο, με την υπόθεση αυτή, η κοσμολογία αποκλείει ταυτόχρονα μια απειρία άλλων μορφών που θα μπορούσε να προβλεφτούν υποθετικά, αλλά δεν έχουν πραγματική υπόσταση, τουλάχιστον στο δικό μας Σύμπαν. Οπωσδήποτε, ενώ είναι δυνατό να διευρύνουμε την αντίληψή μας ώστε να συμπεριλάβουμε τα φαινομενικά παράδοξα του κόσμου μας τα οποία ανακαλύπτει η επιστήμη, η υπόθεση των παράλληλων κόσμων, χωρίς μια αναγκαία σύνδεση μάλιστα ή ομοιότητα, παρουσιάζει μεγαλύτερη δυσκολία, καθώς δεν συμβιβάζεται με την άμεση εμπειρία και διασπά την ενότητα της Φύσης.

Μια διέξοδος από τη δυσκολία θα μπορούσε να βρεθεί στη διαλεκτική θεώρηση του κόσμου ως ενός συμπλέγματος «interconnectedspirals», την οποία διατύπωσε ο ρώσος ιδεαλιστής φιλόσοφος Π. Ντ. Ουσπένσκι[11]. Αυτή η θεώρηση ταιριάζει έξοχα με την εξακρίβωση του αυθόρμητου σχηματισμού και της έκρηξης των μαύρων τρυπών, την οποία οφείλουμε στον ίδιο τον Χόκινγκ, οδηγώντας σε ένα παλμικό μοντέλο του Σύμπαντος, όπου φαινόμενα όπως η Μεγάλη Έκρηξη αποτελούν τοπικές συμπτύξεις και εκτυλίξεις. Ένα τέτοιο μοντέλο αφήνει ασφαλώς περιθώριο για μια ποικιλία μορφών ύλης και φαινομένων μεγαλύτερη από εκείνη που παρατηρούμε στο ορατό μέρος του σύμπαντος, γιατί τα επιμέρους σπειροειδή θα διαφέρουν μεταξύ τους. Ταυτόχρονα όμως η απαίτηση να διατηρείται η σύνδεση των σπειροειδών θέτει ένα ισχυρό περιορισμό στην ποικιλία, εξαλείφοντας διάφορες υποθετικές εκδοχές συμπάντων, αφού είναι σαφές ότι θα επιτρέπονται μόνο μορφές συμβατές με τον αναγκαίο τύπο σύνδεσης των σπειροειδών.

Ωστόσο, εδώ μπαίνουμε πλέον στο χώρο των φιλοσοφικών υποθέσεων για το Σύμπαν, των οποίων η διατύπωση μπορεί να βοηθήσει την επιστημονική έρευνα, αλλά όχι και να λύσει τα συγκεκριμένα προβλήματά της. Μόνο η ίδια η κοσμολογία, με την παραπέρα πρόοδο της, θα δώσει απαντήσεις σε ερωτήματα όπως αυτά.

Η σύγχρονη φυσική, αναπτύσσοντας και εκλεπτύνοντας τις θεωρίες της, έχει φτάσει ολοφάνερα σε ένα επίπεδο πολυπλοκότητας και μαθηματικής αφαίρεσης, ώστε οι θεωρίες και τα εργαλεία της να γίνονται αντιληπτά μόνο σε ένα στενό κύκλο ειδικών. Τα συμπεράσματα και τα πορίσματά της, ωστόσο, τα ερωτήματα που θέτει και η εικόνα του κόσμου που οικοδομεί, χάρη και στις εκλαϊκευτικές προσπάθειες των εκπροσώπων της, είναι κατανοητά στο μέσο κοινό. Είναι τα ίδια ερωτήματα που απασχόλησαν τον ανθρώπινο νου από τις πρωταρχές του φιλοσοφικού στοχασμού και έγιναν αντικείμενο διαμάχης ανάμεσα στον υλισμό και τον ιδεαλισμό, τη διαλεκτική και τη στατική-θεολογική αντίληψη του κόσμου.

Το ότι οι κορυφαίες σύγχρονες αυθεντίες όπως ο Χόκινγκ απαντούν στα ερωτήματα αυτά παίρνοντας ρητά τη θέση του υλισμού, είναι ένα από το πιο σημαντικά γεγονότα και σημεία του καιρού μας. Πιστοποιεί ότι η διαμάχη ανάμεσα στον υλισμό και τον ιδεαλισμό έχει πλέον καταστεί ώριμη για επίλυση, όπως και η διαμάχη ανάμεσα στην πρόοδο και την αντίδραση στην εποχή μας.

Είναι βέβαια αδύνατο να εξαντλήσει κανείς τα ζητήματα που θέτουν οι σύγχρονες φυσικές επιστήμες και το ίδιο μάταιη θα ήταν μια προσπάθεια να αποτιμηθεί κάθε θέμα που εγείρει το TheGrandDesign του Χόκινγκ. Από τη σκοπιά της μαρξιστικής φιλοσοφίας, κάτι τέτοιο θα απαιτούσε μια άρτια γνώση τόσο της φυσικής επιστήμης όσο και της διαλεκτικής. Είναι όμως το καθήκον των υλιστών και προοδευτικών θεωρητικών να μελετούν σοβαρά τέτοιες μνημειώδεις εργασίες, ώστε να αποκτούν μια καλύτερη κατανόηση της φύσης της πραγματικότητας, πολύτιμη και αναγκαία στον αγώνα για την αλλαγή της.